Introdusaun

1. Introdusaun

Ita tomak hatene ona kona ba termus Lulik hanesan baibain ita rona, Uma Lulik, rai Lulik, bee Lulik, fatin Lulik, foho Lulik, Na’i Lulik, Amu Lulik, nsst. Bainhira Timoroan rona liafuan Lulik, derepente sira hamriik iha fatin, sira fó atensaun, sira fó respeitu, sira ta’uk, no Lulik dada sira halo tuir no sira la husu buat barak. Sira tuir de’it saida mak Lulik haruka.

Tanba lulik nia influensia makaas tebes ba Timoroan sira hanesan temi ona iha leten, ema balun interpreta katak lulik ne’e hanesan buat májiku ida. Maioria Timoroan sei halo tuir lulik, no lulik fó influensia makaas ba moris loroloron Timoroan nia, maibé investigasaun no dikusaun ba konseitu ida ne’e sei ki’ak tebetebes hosi akadémiku sira.

Lulik hetan ataka makaas hosi ema rai liur ne’ebé mai iha Timor. Ezemplu, Igreja dehan katak Lulik ne’e hanesan fiar animismu ida ne’ebé la di’ak, Portugés sira dehan lulik ne’e “atrasado” no ema Indonezia dehan “terbelakang/ketinggalan zaman”. Tanba ataka hirak ne’e, Timoroan sira sai moe no lakon fiar an nu’udár sosiedade ida. Sira moe atu ko’alia kona ba lulik, tanba ema hosi rai liur dada sira hodi hanoin katak lulik ne’e buat negativu ida ne’ebé la di’ak. To’o ohin loron, Timoroan barak moe nafatin no ko’alia aat buat hirak ne’ebé sira nia beiala sira rai hela ba sira. Timoroan sira iha konhesimentu no rona kona ba lulik maibé saida loloos mak lulik sira ladún hatene.

Artígu ida ne’e sei ko’alia kona ba ‘saida mak lulik’, ‘elementu hirak iha lulik nia laran no ita bele haree iha ne’ebé’, ‘aplikasaun lulik iha moris loroloron’, ‘lulik no kbiit external sira iha Timor-Leste’ no ‘oinsá lulik iha tempu agora daudaun’. Liu ida ne’e, artígu mós diskuti kona ba saida mak akontese bainhira Timoroan nega ka husik lerek lulik.